NAIMI NË VARGJET E POETËVE (ESSE)

         Në rrjedhën e historisë dhe sidomos në momentet më dramatike të saj,kur i është dashur drejtpeshimi i fateve të veta, kombi ynë ka gjetur pika të tilla referimi, që janë trupëzuar në një me vetëdijen, me vetqendresën dhe, me dritësinë e shkëlqimin e tyre, kanë ndriçuar rrugët e shpresës kombëtare.Një figurë me përmasa të tilla dhe gati më emblematiku është pa dyshim Naim Frashëri.

Për këtë figurë janë shkruar monografi e shkrime të panumërta kritike, kanë folur personalitete të shquara e të fushave të ndryshme të dijes, për gati një shekull dhe pas ndarjes fizike të tij nga jeta, në poezinë shqipe për të cilën ai mbetet kryepoeti, ky uranium i shpirtit dhe gjuhës së zjarrtë do të shndërrohet në një motiv të vet poezisë.Është ndoshta rasti më unikal në vetëdijen letrare të kombit tonë që për këtë figurë madhore të shkruhen aq e aq vargje.Mund të pohojmë pa frikë se çdokush që është rreshtuar në armatën e poetëve, në kopshtin e vet poetik e ka mbjellë qoftë edhe një lule të bukur për Naimin e madh.

Deri më sot poeti ynë kombëtar është kundruar nga naimistika për produktin e vet letrar, për rolin e vet si Rilindës e mësues i shqipes, për idealet e larta që mbolli për kombin apo si një ndër apostujt e bektashizmës, por pak ose aspak është marrë në konsideratë që Naim Frashëri, me madhështinë e vet ka sjellë në letërsinë tonë motivin e poezisë kushtuar Naim Frashërit.Pikërisht në këtë punim të shkurtër, marrim përsipër të vendosim qoftë dhe një piketë, duke e parë figurën e tij si një burim i përjetshëm frymëzimi e një ndër motivet e vet poezisë shqipe.Kjo nuk është rastësore, por një vazhdimësi e pandërprerë që lidhet me atë fenomen që akademiku Prof.Rexhep Qose e spikat në veprën e vet “Porosia e madhe”: ”Naim Frashëri, pa dyshim është njëri prej shkrimtarëve më të popullarizuar në letërsinë e derisotme shqipe.Ai është shkrimtari, sigurisht i vetëm shqiptar që deri sot gëzon popullorësi në të gjitha shtresat dhe në të gjitha trevat e shqipes…Deri sot nuk ka shkrimtar shqiptar për të cilin është shkruar ashtu vazhdimisht dhe ashtu shumë si për Naim Frashërin.”(“Porosia e madhe” faqe 415,417…)

Madhështia nga njëra anë dhe popullorësia e kësaj figure emblematike nga ana tjetër, kanë shërbyer si dy shina për të vënë në lëvizje e në zhvillim motivin e poezisë kushtuese, e cila sjell një pasuri të re, jo vetëm për faktin se është e lidhur me këtë emër të rëndë si vet Guri i Naimit në Frashër.

Studjuesi Prof.Doc. Ali Aliu shtron pyetjen: ”Pse vazhdon të shkëlqejë ylli poetik i Naimit, më i madhi në qiellin tonë letrar?” dhe po kësaj pyetje ai ia jep vet përgjigjjen: ”Naim Frashëri mbeti i tillë se gjenialisht e ndjeu qartë aspiratën historike, ndjeu nevojën e shpirtit e të mendjes kombëtare, hetoi zjarrin gjysmë të ndezur të shtresuar gjatë shekujve, ndjeu dhe preku atë që është vizion dhe ëndërr shekullore e përbashkët e shqiptarëve, prandaj vepra e tij vazhdon të ushtrojë ndikim të dorës së parë mbi botën shpirtërore të shqiptarëve.” (Ali Aliu, ”Refleksione letrare”, faqe 10).

Është krejt e natyrshme që bota shkrimore shqiptare të jetë ajo më e ndikuara.

Vargjet kushtuar kësaj figure të ndritur,këtij ylli poetik, siç e cituam më lart,kanë ardhur nga dy burime, nga skalitësit e fjalës shqipe, poetët dhe nga populli, nga folklori.

Theksojmë se në këngën popullore, në më të shumtën e rasteve, figura e Naim Frashërit jepet e pandarë nga ajo e Abdylit dhe Samiut, kësaj trinie që lindi vetëm në Frashër e për të gjithë Shqipërinë.Kënga popullore i risjell kështu bashkë e brenda një trinomi të çuditshëm: pendë-pushkë-atdhe, ku dhe vet motoja e Rilindjes sonë Kombëtare ishte “Me pushkë e me penë për mëmëdhenë”.Sa për ilustrim të asaj çka thamë më lart, po sjellim vargjet e një kënge: ”Tre bilbilla nga një derë, /Shqipëri, moj qysh t’u ndanë?/Larg e larg qiri të mbenë/Dy mbi pendë e një mbi armë.”

Për të mos qëndruar shumë te kënga popullore, por që s’është e lehtë një shkëputje kaq e flashkët prej saj, kur dëgjon shpirtin piluriot “Bilbil i vendeve të mia”, që për nga vlera dhe kristalizimi, me një lakonizëm e një aromë deti, ajo përpiqet të ndërtojë një bust poetik popullor për Naim Frashërin: ”O pena florilarë/Mbi botë lulja e parë/Hënë yjesh, hënë behari, /Ç’u bë Naim këngëtari/O i ëmbli për të gjallë, /O i gjalli për shqiptarë…More Naim Shqipëria”.Këtu gjenia popullore ka arritur të japë të plotësuar portretin e popetit, si vjershëtor e mendimtar, si pedagog e dijetar, si përbashkuesi më i madh i shqiptarëve.

Motivi i poezisë kushtuar Naim Frashërit, sigurisht, do të niste e do të merrte shkas nga pikëllimi i madh që shkaktoi vdekja e poetit.Të parët që folën me zemër të dridhur për këtë humbje të pazëvendësueshme do të ishin poetë të tillë, si: Lef Nosi me vjershën “Naim Beut”, në vjeshtën e vitit 1900 “Thonë se deka Naim beu/Nuk ka dek, aj’ përsëri leu”.Një vit më vonë Adham Shkaba shkruan poezinë “Lutje””Emri kurrë mos j’u harroftë/Vjershëtorit, Shqipërisë/Shpirt i tij përherë qoftë,/Në dritë të perëndisë”.Në po këtë vit Dushi H.Jorgobaba del me poezinë “Vajtim për Naim Benë” “Shkove! O shpirt i uruar!/Vajte në të mirën tënde, /Po ne na le të dëshiruar; /Më t’u bëfsha asaj pende!” Një ndër poetët më në zë të asaj kohe, Filip Shiroka, do të shtojë: ”Naim Beg Frashëri, shqyptar i  nderue/Atdhetar i vërtet, un , kurr’ nuk mund t’harroj!” I këtij viti dhe brenda kësaj natyre do të vijë edhe krijimi i Shtjefën Gjeçovit “Naim Bujar Frashëri” “Burr shpirt madhi, na ka vdekun;/Naim Frashëri trim bujar;/Vdek e Tij na ka thekun/Ç’n’u dur q’i madhi Atdhetar”

E shikojmë me vend të theksojmë se shkalla e informimit për vdekjen e Naimit nuk ka qenë kurrsesi si sot dhe një gjë e tillë është përjetuar më tej në kohë, pa shtuar këtu dhe faktin që jo të gjitha prurjet poetike të asaj kohe kanë mbërritur deri sot.

Do të isha i mendimit se krijimi më i arrirë në kohën e vdekjes së poetit dhe një nga elegjitë më të ndjera të gjithë shekullit të kaluar për Naimin, mbetet sigurisht krijimi i  poetit tjetër të madh të kohës, Andon Zako Çajupi.Është krejt e natyrshme që ky krijim të përcillet në një linjë elegjiake dhe këtë e justifikon boshllëku që krijoi vetë vdekja, si e tillë, kjo poezi, përpos anës vajtimtare, bën dimensionimin e poetit, duke i ngritur kështu piedestalin e tij të parë.Në vazhdën e kësaj ideje,do të jepet për herë të parë një portret i plotë me vargje të ndjera dhe i krahasuar vetëm me vetveten “Mendjelarti,zemërtrimi,/Vjershëtori si ai…”Te ky poet,vazhdues e pasonjës i denjë i Naimit gjen përdorim metafora e parë lapidare “bilbili i gjuhës sonë”,metaforë e cila do të shërbejë si një ndër përmasat e vlerësimit të mëvonshëm e brez pas brezi për Naimin.Madje ky krijim do të funksionojë më vonë si një motivim edhe për të tjerë poetë që do të merrnin  përsipër risjelljen në dritën e kohës atë që u shkri si vetë  qiriri i tij për Shqipërinë.

Largimi në kohë nga vdekja e poetit do të shoqërohet me një sfumim të lehtë të tonit elegjiak dhe fillojnë të dalin tashmë në plan të parë vlerat reale të poetit.Kështu do të shkruajnë pak më tej  Hil Mosi,Petro Nini Luarasi,Mihal Grameno,Sali Butka,Josif Bageri,Kristo Floqi, por, natyrisht edhe në këto krijime do të takojmë nota elegjiake.Në këtë plejadë  poetësh që shkruajnë për Naim Frashërin do të shquajnë dy maja të larta të poezisë shqipe:Aleksandër Stavre Drenova dhe Lasgush Poradeci.Poezia “Fyelli “ e Asdrenit si dhe krijimet tepër të ndjera të Lasgushit sjellin risi të çmuara në këtë drejtim.Ato janë poezi të dala nga kratere vullkanësh poetikë, por, për disa veçori të tyre, do t’i trajtojmë më poshtë.

Duke iu referuar pak më lart akademikut Rexhep Qosja, nënvizuam popullorësinë e Naimit.Një hapësirë e tillë e krijuar prej vlerave do të krijonte një gjeografi të plotë e të pandarë krijuese.Për Naimin janë shkruar dhe do të shkruhen pambarimisht vargje si brenda trungut të copëtuar dhe amë, po ashtu dhe me atë ndjenjë e, në mos pak më tepër,  jashtë këtij trungu e kudo ku flitet shqip.Nuk mund të bëjmë një apel të mbarë emrave të poetëve që kanë hedhur vargje për të, sigurisht kjo  kërkon një vëmendje tepër të madhe dhe një lexim shterues të krejt poezisë shqipe, gjë që praktikisht është e pamundur, por le të ndalemi te emrat më të spikatur përgjatë një shekulli pa dhe me Naimin Frashërin:Ethem Haxhiademi, Petro Marko, Dritëro Agolli, Bilal Xhaferi, Ismail Kadare, Qerim Ujkani, Agim Shehu, Rahman Dedaj, Enver Gjerqeku, Agim Vinca, Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu, Sabri Hamiti, Vorea Ujko, Musa Ramadani, Bardhyl Londo, Koçi Petriti, Dhori Qiriazi, Moikom Zeqo e shumë të tjerë.

Gjatë  rrugës  së këtij punimi natyrshëm lindin shumë pyetje,por njëra prej tyre del më e qenësishmja: Si vjen Naimi në poezinë shqipe prej poetëve ? Besueshmërisht që përgjigja e saj nuk  ka sesi të jetë shteruese, aq më tepër brenda diversitetit  të mendimeve dhe kulturave.Në këtë punim do  të përqëndrohesha në disa pika që, sipas një skedimi jo të plotë të gjithë poezisë së shkruar  kushtuar Naimit, kjo dhe teknikisht është e pamundur, kështu që do të mbeten dritare të hapura.Gjithaq po mbahemi në disa sythe:

1.Naim Frashëri nga shumë poetë është trajtuar në tërësinë apo në brendësinë e poezive të tyre si mëkonjësi i gjuhës shqipe.I kundruar në këtë aspekt, aty shpaloset kontributi i pallogaritshëm i një personaliteti të tillë, që, për nga vlera përvijohet me atë që bëri Dante Aligeri për kombin italian.Në qasje të tilla për kontributin ndaj gjuhës do ta gjejmë te Andon Zako Çajupi “Bilbili i gjuhës sonë/S’do të dëgjohet më kurrë!”, Jani Vruho “I dhe shpirt gjuhës, s’prapse të ligën”, Hil Mosi “Njashtu si shqypja nalt tue fluturue…/Kështu ti, Naim, gjuhën ton’ nalt e ke çue.”,Lasgush Poradeci (ky mjeshtër i pashoq i fjalës shqipe dhe ndjekës i përkorë i poetit) “Gjuha:shpirt i shenjtë i kombit, që kalon duke kënduar!/Gjuha:zjarr ku djeg me dritë  një mendim i frymëzuar!/Gjuha:afsh i gjallë i jetës! Shpat e ndritur e lirisë!/Gjuha:yll i vjershërisë!  Gjuha:Verb i Perëndisë!“ Në një përqasje të tillë e shikojmë figurën e poetit edhe në krijime të Ismail Kadaresë, Xhevahir Spahiut dhe Moikom Zeqos.

ai...zjarri hyjnor i këtyre maleve“, Lumo Kolleshi „Një shekull e nuk ndahemi dot,/Harresa vetëdigjet  në qiejt e harrimit,/Ëngjëllor si atëherë vjen shenjti dritëplotë,/Varrin e lë bosh në boshësinë e moskuptimit.“

3.Në tërësinë e kësaj poezie figura e Naim Frashërit vjen si metaforë me gjetje nga më interesante sa tek një poet tek tjetri.Këtu e më poshtë po japim disa nga metaforat më të spikatura:Andon Zako Çajupi „bilbili i gjuhës sonë“, Shtjefën Gjeçovi „O dritë e bardhë shpejt perëndove“, Mihal Grameno „Atje ka lerë Naim beu, zemër e Shqipërisë“ , Lasgush Poradeci „Ti, o rapsod i lashtë i kombit, fjalëtar i mallëngjyer, këngë e rritur ndaj selvisë“, Mediha Frashëri „Ti je kisha, je xhamia“, Kristo Floqi „Po ti Naim Dituria,/Frashër i madh je për ne“, Asdreni „Se mi të gjith’ prap’ ti plot forcë trimi,/Qëndron, o fyell magjistar“, Azem Teferiçi „Martir i madh i larë në ar/Sot ty të gjunjëzohet çdo shqiptar“, Ferid Vokopola „Të falemi, o Dritë, o yll i perëndisë“, Dritëro Agolli „E përshëndes çdo gjë këtu/Ku lindi ylli e poeti“ apo „Nën Stamboll nën jataganin ngrinte këngë e ligjërime/Një sulltan i poezisë, Naim Beu i tokës sime“ dhe po këtu „Një armatë ish Abdyli dhe një tjetër ish Samiu/Dhe e treta gjenerali, gjeneral poet Naimi/Që lëshonte nga Stambolli divizione vjershërimi“ Është për t’u vënë në dukje  se këtu metaforat ndjekin njëra-tjetrën.Llazar Siliqi „Tri maja të vargmalit“ dhe pak më tej „Bilbil i tokës arbërore“, Rahman Dedaj „As i tretur, as i venitur/Lis i gjatë në malin e rritur“, Qazim Sheme“Digjeshe ti flakë e bardhë/Tek i bëje zë pranverës/Kur atdheu s’kish behar,/Ti na dhe lulet e verës“, Lefter Çipa „Shkëmb mbi det Naimi“, Luan Qafëzezi „Të tre ata-pasqyrë e Prometeut“, Luan Rexhepi „Eh,sa shumë lule/Mbolle për këtë tokë/Kopshtar i madh i poezisë“, Adem Istrefi „Mos ishe kopshtar i Luleve të verës/Mos ishe kopshtar i vetë diellit/A lajmëtar i lindjes,/Yll drite i zgjimit?“, Fatos Arapi „Shpirt shqiponje i lirisë i ndezur për jetë të jetëve/Kënga-atdheu qiellor i pavdekësisë së poetëve“, Xhevahir Spahiu“Ato fjalë që t’i tha zemra,/O bilibil, kumbojnë mes nesh“, Moikom Zeqo „Pastaj erdhi Naimi-demiurgu i madh“, Visar Zhiti“Naimi bari/Kopenë e madhe të deleve të poezive të veta/Kullot nëpër bregoret bukuroshe të ardhmërisë“, Koçi Petriti „Tre vëllezërit frashëri/Sa për tre Tomorrë“, Odhise Grillo“Ju do të bëheni poetë/Do t’ju burojë frymëzimi,/U bëfshi miqtë e mi të vegjël/Bilbila si Naimi“, Arben Duka „Floriri i rrallë/Te jastëku im/S’mund të ishte/Veç i madhi Naim“.

Nga ky parashtrim i gjerë metaforash të përdorura për Naimin, mund të fiksojmë disa prej tyre që janë rrezatueset dhe më të shumëpërdorura.Kështu metafora „bilbil“ jep një nga përmasat e vet poezisë dhe vargut naimian, ëmbëlsinë dhe bukurinë e gjuhës shqipe të bazuar mbi gjuhën e Naimit.Edhe simotrat e tjera „yll“ që jep shpërndarësin e dritës në mes të asaj errësire ku ishte zhytur Shqipëria, “kopshtar“ që përcakton mbjellësin më të përkorë të poezisë shqipe, “lis“ e „shkëmb“, të cilat karakterizojnë pashkulshmërinë e tij, “sulltan i poezisë“ e „gjeneral poet“ skicojnë kështu majën më të lartë në malin e poetëve shqiptarë.

4.Naim Frashëri, me poezinë e vet, i solli pasuri të paçmuar letërsisë shqipe tri simbole të fuqishme në një arkitektura sa të thjeshtë e të kuptueshme për të gjithë lexuesit, po dhe aq të ngritur  nga niveli artistik i tyre. Dhe këto  simbole janë pikërisht: qiriri, feylli (Xhuraja) e manushaqja.Kjo simbolikë u përqafua më vonë nga të tjerë poetë, por tanimë ato vijë e i kthehen vetëm poetit që i ngjizi, Naimit Kështu Rahman Dedaj brenda simbolit të qiririt do të gjejë natyrshëm vend edhe për fyellin.Në këtë mënyrë, duke operuar me ato simbole, poezia merr përsipër të rikrijojë para lexuesit të vet portretin e Naimit. „U dogje gjer në fund që  të lindësh përsëri/Dhe ashtin na e ndeze të bëjë dritë-/Fyellit edhe me një gjysmë mushkërie i ke fry’,/Zemrën e këngës për ta rritë.../U dogje gjer në fund e prapë qiri...“Këto simbole aq të dashura dhe aq tragjike të vetë Naimit, vijnë e zbulojnë apo plotësojnë më qartazi portretin  nga poetë të ndryshëm. Fyelli do të hyjë edhe në vargjet e Asdrenit, duke zbërthyer një ide të madhe se poetë si Naimi, edhe pse pas tij vijnë plot të tjerë, ai do të mbetet „fyelli magjistar“.

Të shumtë janë autorët që na vargjet e tyre operojnë me këto simbole për Naimin, por le të përmendim vetëm disa syresh:Lasgush Poradeci, Bilal Xhaferi, Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Bardhyl Londo, Vehbi Skënderi, Natasha Lako, Agim Vinca, Dhori Qiriazi, Vullnet Mato, Halit Shamata etj.

Ndërkaq gjendet edhe simboli i manushaqes, por ky është më i rrëllë dhe më konkretisht e takojmë te Agim Shehu, Klara Kodra, Piro Kuqi e ndonjë tjetër.

Nisur nga qëllimi i këtij punimi, që në vetvete nuk merr përsipër të analizojë në planin shterues ndikimin që ka lënë shembulli dhe vargu i Naimit ndër poetët e tjerë, por duke shërbyer si një nismë e mirë për të evidentuar dhe një motiv të patrajtuar të poezisë shqipe, më lejoni të heq një paralele si përfundim të këtij punimi:Nëse për botën muslimane është një vend i shenjtë i quajtur Mekë dhe në përvitshmëri drejt këtij vendi organizohet një haxhillëk i përmasave të mëdha, për botën shqiptare ka dhe do të mbetet një Frashër, i cili usheu me qumështin e vet çështjen kombëtare e Rilindjen e tij, ka midis tre vëllezërve një Naim Frashëri, që do ta kthejë pa dyshim Frashërin e bukur në Mekën e gjithë shqiptarëve.E kjo nuk besoj se do të mbetet vetëm një aspiratë.Kështu dhe vetëm kështu edhe brezat që do të vijnë më pas, do të plotësojnë poezinë e pambaruar kushtuar Naim Frashërit.

The tars weep

Bring me a glass

To gather these tears

Someone whispered:

“The bee died”

I ran but I never found its grave.

Old clock

The hands strive to eat each other

Time remains in the eyes of the blind.

Modern hairdresser’s shop

Old heads not far in the distance

Push each other in the line for wigs.

Split ripen pomegranates

In the traffic lights of the boughs

Cold rains melt away upon them.

One night I slept with the snake

I felt terribly cold

In the morning I had become Laocoön.

House of a spider

The fly comes to deliver official well wishes

A house or a grave?

Loaded with stars

The date’s bough broke

The stones of the alley get wounded

No permissions for building in the offices of spring

The swallows

Inaugurate the illegal houses.

The bloody night

Butterflies come to die in the light

In my studio.

A beggar in the street

Called me a “Gentleman”

While in my pockets I had nothing but my soul.

At the rock spring bed

The thirst put its lips

The beautiful girls broke the ewers.

Peace often hangs the bloody shirt

At an olive bough

How many young seedlings do not grow to become old.

When you are absent

You look for me there where I am not

I await your failure to come.

Only mountains never meet

They separate passes and gorges.

I am amazed with my heart

How does it not cease beating in solitude?

A flower blooms in the cold wind

The rainbow opens its door in the rain.

In the eclipse of the sun I search for light

And I do not know where I shall look off

You enter suddenly, and the grudges

Melt away like dew in May.

Translated by Dritan Dalip Kardhashi

Greqisht

  5. Λιούμο Κολέσι, Πρεμετή

*  * *

Μια λέξη ανείπωτη ως τώρα ζητώ,

η κούραση σε  στέλνει σε χώρα μακρινή.

Γλυκιά υποψία την καρδιά ταλαιπωρεί,

Φωτιά παγερή, χιονιά καυτερή.

Πηγή που τη δίψα αυξάνει πολύ,

καταρράκτης που  δραμματίζεται

λάμπει ως πέρα,

χειμώνας στα φύλλα

που πέφτουν ανθοβολεί,

τ’ απρόσιτο που γίνεται χειροπιαστό μι μέρα

Αυτοί οι γέροντες

Αυτοί οι γέροντες βγαίνουν συχνά,

σαν παιδιά, το λιόφωτο χαίρονται,

και κάθονται σ’ απάνεμα μέρη.

Την ίσκα πιάνουν, τα τσιμπούκια ανάβουν,

και ξεχνιούνται σ’ ατέλειωτο  κουβεντολόι.

Κάθε μέρα θα κάνουν κι ένα δρόμο πιο πέρα,

 δοκιμάζουν τα πόδια τους εν ονόματι τις ζωής.